Προσανατολισμός

Στο 5ο κεφάλαιο, της Α' (πρώτης) ενότητας του βιβλίου της Γεωγραφίας της Ε' Δημοτικού, με τίτλο "Προσανατολισμός", θα μάθουμε τι εννοούμε όταν λέμε προσανατολισμός, με ποιους τρόπους μπορούμε να προσανατολιστούμε, τι είναι η πυξίδα και πως να την χρησιμοποιούμε μαζί με το χάρτη. Επίσης θα μάθουμε ποια είναι η σχετική θέση ενός τόπου πάνω στο χάρτη, αλλά και πως τη βρίσκουμε.

Προσανατολισμός ονομάζεται ο προσδιορισμός - η εύρεση - της θέσης που βρίσκεται, της πορείας ή της κατεύθυνσης, κάποιου ανθρώπου ή πράγματος, συνήθως ως προς τον Βορρά ή σε σχέση με τα άλλα σημεία του ορίζοντα.

Όταν αναφέρεται η θέση ενός τόπου, ανθρώπου ή αντικειμένου με τη βοήθεια ενός συγκεκριμένου σημείου, (δρόμου, πλατείας, εκκλησίας, σχολείου) τότε λέμε ότι ορίζεται η σχετική θέση του ως προς το σημείο αυτό.

Σήμερα για τον προσανατολισμό μας χρησιμοποιούμε τα σημεία του ορίζοντα. Είναι ένας τρόπος, που τον έχουν δεχθεί όλοι οι άνθρωποι, κι έτσι μπορούμε εύκολα να προσδιορίζουμε τη θέση μας, όταν χρειάζεται.

Συνήθως οι κατευθύνσεις που πρέπει να περιγράψουμε δεν είναι ακριβώς βόρεια, νότια, ανατολικά ή δυτικά. Γι’ αυτό, εκτός από αυτές, χρησιμοποιούμε και ενδιάμεσες κατευθύνσεις:  βορειοανατολικά,  βορειοδυτικά,  νοτιοανατολικά,  νοτιοδυτικά.

Κάθε χάρτης είναι προσανατολισμένος, δηλαδή δείχνει τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα:
επάνω:    Βορράς (Β) - North (N)
κάτω:    Νότος (Ν) - South (S)
δεξιά:    Ανατολή (Α) - East (E)
αριστερά:    Δύση (Δ) - West (W)

Πώς μπορούμε να προσδιορίσουμε τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα:

α) Με τη βοήθεια του ήλιου

Αν το πρωί απλώσουμε το δεξί μας χέρι προς το μέρος που ανατέλλει ο ήλιος, βρίσκουμε την Ανατολή. Το πρόσωπό μας τότε κοιτάει προς το Βορρά, η πλάτη μας είναι στραμμένη προς το Νότο και το αριστερό μας χέρι δείχνει προς τη Δύση, ακριβώς όπως ο Θεόβουλος στην εικόνα 5.2. Ο ίδιος προσανατολισμός ισχύει και στους χάρτες, όπου ο Βορράς σημειώνεται με ένα βέλος και το γράμμα Β.
Θα πρέπει να ξέρουμε ότι ο τρόπος αυτός δεν είναι απολύτως ακριβής, αφού βρισκόμαστε στο βόριο ημισφαίριο της γης, όπου ο ήλιος ακολουθεί μία ελλειπτική νότια τροχιά, οπότε η θέση που ανατέλλει και δύει μεταβάλλεται ανάλογα την εποχή. Έτσι, το χειμώνα ο ήλιος είναι χαμηλά στον ορίζοντα και βγαίνει νότιο - ανατολικά, ενώ το καλοκαίρι είναι πιο ψηλά και βγαίνει βόριο - ανατολικά.

β) Παρατηρώντας το ιερό μιας εκκλησίας ή τους σταυρούς ενός νεκροταφείου
Τα ιερά των εκκλησιών κτίζονται κατά κανόνα με κατεύθυνση προς την Ανατολή, ενώ οι σταυροί πάνω στους τάφους των νεκροταφείων βρίσκονται προς την μεριά της Δύσης.

γ) Χρησιμοποιώντας ένα αναλογικό ρολόι
Αν έχουμε ένα αναλογικό ρολόι με ωροδείκτες, μπορούμε εύκολα να προσανατολιστούμε, αρκεί πρώτα το ρυθμίσουμε κατάλληλα για να συμβαδίζει με το ηλιακό, δηλαδή να το βάλουμε 1 ώρα πίσω το χειμώνα ή 2 ώρες το καλοκαίρι. Έχοντας το ρολόι σε οριζόντια θέση, σημαδεύουμε τον ήλιο με τον ωροδείκτη, ανεξάρτητα από το τι ώρα είναι. Παίρνουμε τη διχοτόμο γωνία που σχηματίζεται μεταξύ της 12ης ώρας του ρολογιού και του ωροδείκτη που σημαδεύει τον ήλιο, δημιουργώντας νοητά μία γραμμή (αυτή με το μπλε χρώμα) η οποία ξεκινάει από το κέντρο τον δεικτών μας και συνεχίζει έξω από το ρολόι (ανάμεσα στις κόκκινες γραμμές) και δείχνει το Νότο (Ν). Ο Βορράς (Β) θα είναι στην αντίθετη διεύθυνση της διχοτόμου από αυτήν που βλέπουμε τον ήλιο, οπότε μπορούμε εύκολα να βρούμε την Ανατολή (Α) και τη Δύση (Δ).

γ) Με μια πυξίδα

Η πυξίδα είναι ένα όργανο που μας βοηθάει να προσανατολιζόμαστε. Αποτελείται από μία μαγνητική βελόνα, η οποία περιστρέφεται γύρω από έναν άξονα που περνά ακριβώς από το μέσο της και δείχνει (το μυτερό ή χρωματιστό της άκρο) πάντα την κατεύθυνση του Βορρά. Κάτω από τη μαγνητική βελόνα υπάρχει το ανεμολόγιο, μία πλάκα δηλαδή με τα σημεία του ορίζοντα, που μπορεί ή να στρέφεται χειροκίνητα, στις ορειβατικές πυξίδες, ή να κινείται μαζί με τη μαγνητική βελόνα, στις ναυτικές.

Προσανατολισμός του χάρτη με τη βοήθεια της πυξίδας

Απλώνουμε το χάρτη πάνω σε μία επίπεδη επιφάνεια. Στρέφουμε την πυξίδα ώσπου το χρωματιστό άκρο της βελόνας να δείχνει το Βορρά και την αφήνουμε να ηρεμήσει. Περιστρέφουμε (προσανατολίζουμε) το χάρτη ώσπου η επάνω πλευρά του (που δείχνει το Βορρά) να «κοιτάζει» προς το Βορρά, που δείχνει η πυξίδα.

ε) Με ένα ίσιο κομμάτι ξύλου
Απαραίτητη προϋπόθεση  είναι να έχει ηλιοφάνεια. Αν είναι ακριβώς μεσημέρι στερεώνουμε κατακόρυφα στο έδαφος ένα ξύλο με ανάλογο ύψος, ώστε να αφήνει μια ευδιάκριτη σκιά στο έδαφος. Η ευθεία που σχηματίζει η σκιά του δείχνει το Βορρά (Β).
Αν δεν ξέρουμε την ώρα, αφού στερεώσουμε πάλι κατακόρυφα στο έδαφος το ξύλο, σημαδεύουμε την άκρη της σκιάς που ρίχνει (1). Έπειτα περιμένουμε ώσπου να μετακινηθεί η σκιά 35 - 40 εκατοστά περίπου και σημαδεύουμε τη νέα θέση της (2) και ενώνουμε τα δύο σημάδια με μια ευθεία γραμμή. Αυτή η ευθεία δείχνει τον άξονα Ανατολής - Δύσης. Το πρώτο σημείο που κάναμε είναι το Δυτικό ενώ το δεύτερο το Ανατολικό.

στ) Προσανατολισμός με τον Πολικό Αστέρα 
Τη νύχτα μπορούμε να βρούμε τα 4 σημεία του ορίζοντα, βρίσκοντας στον ουρανό τον Πολικό Αστέρα, ο οποίος - στο βόρειο ημισφαίριο - δείχνει πάντα τον Βορρά (Β). Ο Πολικός Αστέρας είναι η προέκταση της ουράς της Μικρής Άρκτου και έχει την ιδιότητα να μην αλλάζει θέση, γιατί βρίσκεται πάνω στον άξονα περιστροφής της γης. Τη μικρή Άρκτο μπορούμε εύκολα να την αναγνωρίσουμε, αν βρούμε πρώτα τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου και έπειτα κοιτάξουμε γύρω από αυτήν. Η Μεγάλη Άρκτος βρίσκεται κι αυτή στο βόρειο τμήμα του ορίζοντα και αναγνωρίζεται εύκολα από το σχήμα κατσαρόλας (ή χαρταετού με ουρά) που σχηματίζουν τα επτά αστέρια της. Αν από τα δύο αστέρια της Μεγάλης Άρκτου που βρίσκονται απέναντι από την ουρά, χαράξουμε μια νοητή γραμμή (α - β) και την προεκτείνουμε - προς την μεριά του ανοίγματος της κατσαρόλας - 5 φορές το μήκος αυτής της γραμμής, τότε θα βρούμε τον αστερισμό της Μικρής Άρκτου και τον πολικό αστέρα.

ζ) Παρατηρώντας τις μυρμηγκοφωλιές

Τα μυρμήγκια φτιάχνουν ένα ανάχωμα στην είσοδο της φωλιά τους, για να την προστατεύουν από τον ψυχρό αέρα, τοποθετώντας το περισσότερο χώμα προς την μεριά του Βορρά (Β). Έτσι μπορούμε να βρούμε και τα υπόλοιπα σημεία του ορίζοντα Αυτό βέβαια ισχύει όταν είμαστε σε περιοχή με κρύους, βόρειους ανέμους.

Όλοι οι προαναφερόμενοι τρόποι, εκτός από την πυξίδα, είναι ανασφαλείς και δεν μπορούμε να τους εμπιστευτούμε με σιγουριά.

Κάθεσαι στο τρίτο θρανίο, όπως φαίνεται στην εικόνα 5.1. Περίγραψε τη θέση σου ως προς την έδρα του δασκάλου ή της δασκάλας σου. Προσανατολίσου, δηλαδή, μέσα στην τάξη ως προς την έδρα.
Όπως κάθομαι στο θρανίο μου η έδρα της κυρίας μου, βρίσκεται διαγώνια απέναντι από εμένα και αριστερά. Δηλαδή, το θρανίο μου βρίσκεται δεξιά από την έδρα και συγκεκριμένα είναι στην τρίτη σειρά από τα δεξιά.

Χρησιμοποιώντας τον παραπάνω πολιτικό χάρτη της Ελλάδας προσδιορίστε τη θέση της Αθήνας σε σχέση με το Βόλο και τη Ρόδο.
Χρησιμοποιώντας το χάρτη και την πυξίδα του, βλέπουμε ότι η Αθήνα βρίσκεται νότια και ανατολικά από το Βόλο, ενώ από τη Ρόδο βρίσκεται βόρεια και δυτικά.

Γνωρίζοντας πώς χρησιμοποιείται η πυξίδα προσανατολιστείτε στο χώρο δείχνοντας και τα άλλα σημεία του ορίζοντα.
Παίρνουμε την πυξίδα στα χέρια μας, την κρατάμε μπροστά μας, περιμένουμε να ισορροπήσει η μαγνητική βελόνα, ώστε να δείξει το Βορρά και στρέφουμε το σώμα μας - ευθυγραμμιζόμαστε - έτσι που να κοιτάζουμε κι εμείς προς το σημείο που δείχνει η βελόνα. Αφού ο Βορράς είναι μπροστά μας, η Ανατολή θα είναι προς τα δεξιά, ο Νότος προς τα πίσω και η Δύση προς τα αριστερά.

Με τις ομάδες μας επιλέγουμε περιοχές της Ελλάδας με αρχαιολογικό ενδιαφέρον και προσδιορίζουμε τη σχετική θέση τους ως προς τους Δελφούς, για τους οποίους οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ήταν το «κέντρο της Γης».
Οι σπουδαιότερες περιοχές της Ελλάδος με μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον είναι:
Η Ολυμπία (Ν. Ηλείας), που βρίσκεται λίγο νότια και δυτικά των Δελφών,
Η Επίδαυρος (Ν. Αργολίδας), που βρίσκεται νότια και λίγο ανατολικά των Δελφών,
Η Ακρόπολη (Αθήνα), που βρίσκεται νότια και ανατολικά των Δελφών,
Το Σούνιο (Ν. Αττικής), που βρίσκεται νότια και ανατολικά των Δελφών,
Η Δωδώνη (Ν. Ιωαννίνων), που βρίσκεται βόρεια και δυτικά των Δελφών,
Η Βεργίνα Ν. Ημαθίας), που βρίσκεται βόρεια των Δελφών,
Η Κνωσός (Ν. Ηρακλείου), που βρίσκεται νότια και ανατολικά των Δελφών,
Η Δήλος (Ν. Κυκλάδων), που βρίσκεται νότια και ανατολικά των Δελφών.

Κεφ.5: Προσανατολισμός - Τετράδιο Εργασιών (Βιβλίο) - Λύσεις ασκήσεων

Στο τετράδιο εργασιών υπάρχουν τρεις ασκήσεις που πρέπει να λύσουμε, ας δούμε πως:

1. Συμπλήρωσε το παρακάτω κείμενο με τις λέξεις που λείπουν:
Για τον προσανατολισμό μας χρησιμοποιούμε τα τέσσερα σημεία του ... ορίζοντα ... Όταν τείνουμε το δεξί μας χέρι προς την Ανατολή, τότε το πρόσωπο μας θα κοιτά το ... Βορρά ... Ο ... Βορράς ... είναι το σημείο του ορίζοντα, που δείχνει πάντα η ... μαγνητική ... βελόνα της ... πυξίδας ... Η πυξίδα είναι όργανο που μας βοηθά να ... προσανατολιστούμε ...

2. Στο παρακάτω προσανατολισμένο πλαίσιο ζωγράφισε την τάξη σου με τα θρανία, την έδρα, τον πίνακα, τη βιβλιοθήκη, την πόρτα κ.λπ. Βρες τη σχετική θέση του θρανίου σου ως προς την έδρα, τη βιβλιοθήκη και την πόρτα.
Για να λύσουμε αυτή την άσκηση, πρώτα θα ζωγραφίσουμε με παραλληλόγραμμα ή τετράγωνα κουτάκια τα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα στην τάξη μας (τα θρανία, την έδρα, τον πίνακα, τη βιβλιοθήκη, την πόρτα, κ.λπ.) και μετά θα σημαδέψουμε το θρανίο και την πλευρά που καθόμαστε. Έπειτα, κοιτάζοντας τα σημεία του ορίζοντα, θα βρούμε τη σχετική θέση του θρανίου μας ως προς τα αντικείμενα που μας ζητάει η άσκηση.
Σε αυτήν εδώ την εικόνα που έφτιαξα, βλέπουμε ότι το θρανίο μου βρίσκεται: δυτικά και νότια ως προς την έδρα, νότια και λίγο ανατολικά της βιβλιοθήκης, και βόρεια και δυτικά της πόρτας.

3. Απάντησε στις ερωτήσεις:
α) Ποια είναι η σχετική θέση του σπιτιού σου ως προς την εκκλησία της ενορίας σου;
Το σπίτι μου βρίσκεται Βόρεια και λίγο Ανατολικά ως προς τον Άγιο Ιωάννη, την εκκλησία της ενορίας μου.
Για να προσδιορίζουμε τη σχετική θέση ενός τόπου (του σπιτιού μας) ως προς έναν άλλο (της εκκλησίας της ενορίας μας), θα πρέπει να περιγράψουμε, χρησιμοποιώντας τα σημεία του ορίζοντα, που βρίσκεται ο πρώτος (βόρρεια, νότια, ανατολικά ή δυτικά) σε σχέση με τον δεύτερο.
Άρα ο κάθε μαθητής, θα πρέπει πρώτα να βρει που βρίσκονται το σπίτι του και η εκκλησία, ως προς τα σημεία του ορίζοντα (ένας χάρτης της περιοχής ή ένα σχέδιο σαν αυτό που έχω φτιάξει δίπλα βοηθάει) και μετά να περιγράψει τη μεταξύ τους σχέση.

β) Τι εννοούμε λέγοντας ότι κάθε χάρτης είναι προσανατολισμένος;
Όταν λέμε ότι κάθε χάρτης είναι προσανατολισμένος, εννοούμε ότι είναι σχεδιασμένος έτσι που να δείχνει τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Το επάνω μέρος του δείχνει το Βορρά, το κάτω μέρος το Νότο, δεξιά την Ανατολή και αριστερά τη Δύση.

Τα άκρα της Ελλάδας…

Το Ορμένιο, είναι το βορειότερο τμήμα του νομού Έβρου και το ακρότατο σημείο της χώρας μας, στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα.

Η Γαύδος είναι το νοτιότερο άκρο της Ελλάδας. Κάπου 50 άνθρωποι ζουν εκεί στην ηρεμία της φύσης και μας θυμίζουν ότι το νησί πρωτοκατοικήθηκε 5.000 χρόνια πριν.

 Η Μεγίστη (Καστελόριζο) είναι το ανατολικότερο άκρο της χώρας μας.

 Το δυτικότερο σημείο της Ελλάδας είναι οι Οθωνοί, το μικρό νησάκι του νομού της Κέρκυρας.

Γεωγραφικό γλωσσάριο

Προσανατολισμός: προσδιορισμός θέσης, πορείας ή κατεύθυνσης κάποιου με βάση τα σημεία του ορίζοντα

Πυξίδα: όργανο προσανατολισμού βασισμένο στην ιδιότητα που έχει η μαγνητική βελόνα να δείχνει πάντα το Βορρά

Σχετική θέση: η θέση ενός τόπου, ανθρώπου ή αντικειμένου σε σχέση πάντα με τη θέση ενός άλλου τόπου, ανθρώπου ή αντικειμένου